Zeynep Dilara Akyürek / Milliyet.com.tr – Ayasofya, tarih boyunca birçok milletten izler taşıdı, çağların değişimine şahitlik etti. Vakte meydan okuyan bu yaptı, günümüzden tam bin 663 yıl evvel ibadete açılmıştı. Bugünkü hallerinin temelleri ise bin 486 yıl öncesine dayanıyor. 27 Aralık 537 yılında ibadete açılan yapı, toplamda 3 kere inşa gördü. İki dahi mimarın sırf 5 yıl üzere kısa bir müddette tamamladığı mucize yapı, Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u 1453 yılında fethetmesinden sonra cami olarak İslam dünyasında farklı bir mana kazanmıştı. 24 Temmuz 2020’de yine cami olarak ibadete açılan Ayasofya’yla ilgili son günlerde tarihçi Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın “Yoğun ziyaretçi vaziyeti kabul edilemez. Bu kadar ziyaretçiyi taşıyacak güçte değil” biçimindeki açıklamaları ise pek çok soru işareti ve kaygıya neden oldu. Pekala Ayasofya her gün binlerce kişiyi ağırlayabilecek kadar güçlü bir yapı mı? Ayasofya’nın altındaki tüneller çökmeye neden olabilir mi? Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hasan Fırat Diker ve Sinop Üniversitesi Yakınçağ Tarihi Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Serkan Yazıcı, Ayasofya’ya dair merak edilenleri Milliyet.com.tr okuyucuları için cevapladı.
İLBER ORTAYLI NE DEMİŞTİ?
Prof. Dr. İlber Ortaylı, 17 Eylül 2023 tarihli yazısında Ayasofya’nın altındaki tünellerden bahsederek yapıyı ziyaret eden kalabalıkların büyük bir tehlike yaratabileceğini vurgulamıştı. Ünlü tarihçinin açıklamaları şöyleydi: “Ayasofya, herkesin elini kolu sallayarak geçeceği bir yol değil. Altındaki dehlizler, atık ve nem sularını taşıyacak su yolları, havalandırma sistemi bu kadar ziyaretçiyi taşıyacak güçte değil. Giriş ve görüşleri mecburî olan tarihçi, arkeolog üzere bilim insanları, büyük dinler dünyasının temsilcileri, devlet adamları ve memurların oluşturduğu yıllık 20-30 bin kişilik bir kitle bile buranın ziyareti için kalabalık olabilir.”
Prof. Dr. Ortaylı’nın ses getiren açıklamalarından sonra tüm gözler öbür uzmanlardan gelecek açıklamalara çevrildi. Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, yapının altındaki kanal ve tünellerin inşa edilme hedefini ve tarih uzunluğu ne formda kullanıldıklarını açıklayarak şunları söyledi:
“Ayasofya, bir kaya yatağının üzerine inşa edilmiş yaklaşık 2 metre yüksekliğindeki bir temel duvarının üzerinde yükselir. Yapıyı içten ve dıştan kuşatan ve toplam uzunlukları yaklaşık bir kilometreyi bulan menfezler de Ayasofya ile bir arada inşa edilmiş yer altı yapılarıdır. Bunlar su isalesi, yağmur suyu tahliyesi ve havalandırma gayesiyle yapılmıştır. Günümüzde var olmayan avlu yapısına ilişkin yer altı mahzenleri de mevcuttur. Ayasofya yer altı yapılarının bir kısmı yüzyıllardır ihmal edildiklerinden acil olarak temizlenmeye ve tamire muhtaçtır.”
2020 yılında yapılan çalışma kapsamında görselleştirilmiş Ayasofya’daki yer altı tünellerinden birinin kesit silüeti
‘HER ŞEYDEN EVVEL BİR UYGARLIK VE NEZAKET KONUSU’
Peki tüneller nedeniyle Ayasofya nitekim çökebilir mi? Yıllar sonra bu kadar büyük bir ziyaretçi yüküyle karşı karşı kalması tarihi yapıya ne üzere ziyanlar verebilir? Prof. Dr. Hasan Fırat Diker, “Camiye çevrilmesinden sonra Ayasofya’ya fiyatsız girilebilmesi doğal olarak ziyaretçi sayısını artırdı. Yaşanan ilgi, içeriye girenlerin kontrolünü zorlaştırıyor ve bazen istenmeyen şeylerin olmasına neden oluyor. Bir anıt eser olan bu kadim mabedi ziyaret etmek her şeyden evvel bir uygarlık ve nezaket konusu. Gerek ibadet gerekse de ziyaret için Ayasofya’ya gelenlerin bu bilince sahip olması gerekir. Çok ziyaretçi sayısının iç yerde oluşturacağı olumsuz rutubet şartları, orta ve uzun vadede ana kubbe ve tavan mozaiklerinin dökülmesine ve ziyan görmesine neden olabilir. Ziyaret ve ibadet için gelenlerin ayrıştırılmasına yönelik bir düzenleme iç yerdeki yoğunluğun azalmasına imkan sağlayabilir. Böylelikle iç yerde oluşan havalandırma probleminin da bir nebze önüne geçilebilir. Dünyada anıt eser özelliği taşıyan mabetlerde ibadet ve ziyaret kullanımının ayrıştırıldığı örnekler de var” diye konuştu.
‘MİMAR SİNAN’IN DA KATKILARIYLA 7 YÜZYILDAN BERİ ÇÖKMEDİ’
Ayasofya’nın çökme ihtimali konuşulduğunda yapının bir ölçü yamuk olan kubbesi de akıllara geliyor. Sanılanın bilakis altındaki tüneller aslında yapı için bir risk oluşturmazken kubbe için ise uzmanlar birebir şeyi söylemiyor. “Ayasofya birinci yapılışından itibaren yapısal sıkıntıları olan bir binadır. Birinci ibadete açılışından 21 yıl sonra yani 558’de ana kubbesi büsbütün çökmüştür. 10’uncu yüzyıldaki sarsıntıda ana kubbenin kuzeybatı kısmı, 14’üncü yüzyıldaki sarsıntıda de güneybatı kısmı yıkılmıştır” diyen Prof. Dr. Hasan Fırat Diker kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Geçirmiş olduğu sarsıntı ve tamirlerden sonra ana kubbeyi taşıyan kemerlerde asimetrik bir dönüşüm yaşamıştır. Ayasofya’nın en zayıf kısımları ana kubbeyi yarım kubbelerle bağlayan kemerleridir. Yani asıl yapısal sorun ana kubbeden fazla onu taşıyan yapı elemanlarındadır. Münasebetiyle Ayasofya’nın zelzele sorunu şimdiki değildir ve yapı var olduğu sürece de devam edecektir. Ayasofya’nın kubbesi Mimar Sinan’ın da kıymetli katkılarıyla yaklaşık 7 yüzyıldan beri çökmemiştir. Bu da binanın ömrünün yaklaşık yarısı kadardır.”
AYASOFYA’NIN MANASI HERKES İÇİN BÜYÜK
“Ayasofya, genel sınırlarıyla Türkiye ve Yunanistan ortasında tarihi ve politik bir çekişme alanı olarak görülür. Temelde gerçek görünse de aslında bundan çok daha fazlasıdır” diyen Prof. Dr. Serkan Yazıcı ise şu ayrıntıları da ekledi: “Bir defa bütün Ortodoks alemi yani Doğu Hıristiyanlığı için sembolik manalar taşıyor. Diğer taraftan Ortodoksluğun 1054’te ayrışması öncesinde tüm Hıristiyanlar için çok değerli, bunun yanında 13’üncü asırda 50 yılı aşkın bir mühlet Katolik katedrali olarak da hizmet vermiş. Bu türlü olunca Ortodoksların yanında Katolikler için de sembolik manalar ortaya çıkıyor. Bizim tarafa gelince fetihten itibaren bayram, cuma namazlarından Kadir Gecesi üzere özel günlere en kıymetli dini merasimlerin merkezlerinden biri. Lakin bunun da ötesinde öylesine bir sevinç yaratıyor ki bu kıymetli yapının Türklerin eline geçmesi, birçok kentte kiliseden dönüştürülen evvelce bu ismi taşımayan mescitler ‘Ayasofya’ ismiyle anılıyor.”
‘NEREDEYSE HER ASIRDA BİR TADİLAT YAPILMIŞ’
“Ayasofya’nın tarihine baktığımızda kimi zelzelelere kimi ise yapının durumuna bağlı olarak neredeyse her asırda bir tadilat, tamirat yahut onarım yapıldığını görürüz” diyerek kelamlarına devam eden Prof. Dr. Serkan Yazıcı, “Yaşı 15 asrı bulan bir yapı için de bu çok doğal. Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul’u fethettiğinde fakirleşmiş Bizans’tan kalan pek çok yapı üzere Ayasofya da makûs durumdaydı. Bu nedenle Fatih Sultan Mehmet’ten başlayarak birçok padişah, bu özel tarih varlığına çok değer verdi ve yaşatılması, fonksiyonunu sürdürmesi, geliştirilmesi için büyük uğraşlar sarf etti” ifadelerini kullandı.
YILLARCA SÜRECEK BİR ONARIMA MI GİRİYOR?
Prof. Dr. Hasan Fırat Diker’e nazaran de Ayasofya, Bizans’tan günümüze devamlı bakım, tamirata tabi tutuluyor ve sevilerek korunuyor. “Tarih boyunca tüm sorumlu yönetimler maddi ve teknik imkânları nispetinde Ayasofya’yı korumak için ellerinden geleni yapmaya çalışmıştır, bugün de yapılıyor” formunda konuşan Prof. Dr. Diker, kelamlarını şöyle noktaladı:
“Kültür ve Turizm Bakanlığı, Cumhuriyet tarihinin en büyük Ayasofya tamiratına başlamak üzere. Bunun evvelki tamirlerden farkı, yapıyı kısmi olarak değil bütüncül bir biçimde ele almak üzere planlanmış olması. Minareleri, çatı örtüsü, cepheleri ve yer altı yapılarıyla birlikte Ayasofya’nın bütüncül bir anlayışla ele alınacak olması, bu onarımda pek çok sorunun ötelenmeden birlikte çözülmesini mümkün kılacak. İleride iç yerde yapılacak bir onarımda, Fossati tamiratları sırasında (1847-1849) üzeri sıvanmış, mihrap tarafında olan yarım kubbe yüzeyindeki ayetin ortaya çıkartılması da manalı olacaktır. Onarım tamamlandıktan sonra Ayasofya’nın devamlı nezaret altında tutulmasıyla birlikte böylelikle küçük meseleler büyümeden çözülebilir ve uzun vadede büyük onarımlara gerek duyulmayabilir.”
