Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Tarih boyunca tüm dünyanın cazibe merkezi olarak gördüğü İstanbul, bugüne kadar birçok eser, şiir ve anlatıya konut sahipliği yaptı. Yıllar yılı Avrupa ve Asya kıtaları ortasında köprü olan kenti es geçmeyen isimlerden biri de ‘Seyahatname’ yapıtıyla 17’nci yüzyılı aktaran Evliya Çelebi‘ydi. Ünlü gezgin, kitabının birinci cildinde İstanbul’a yer verirken kendine has üslubuyla, kurgu ve gerçeği harmanlayarak mitsel anlatı oluşturdu. Eserinde İstanbul’daki 17 sütundan ve bunların tılsımından bahseden Evliya Çelebi’ye nazaran, doğaüstü güçleri olan bu sütunların hem İstanbul hem de bu kent halkı üzerindeki tesirleri büyüktü. İşte hastalıkları, salgınları, doğal afetleri önleyen, insan ilgilerini dahi güzelleştiren İstanbul’un tılsımlı sütunları.
KITLIĞI ÖNLEYEN SÜTUNLAR
Evliya Çelebi birinci tılsımlı alamet olarak kitabında, üzerinde Yanko’nun kenti fethetme tasvirleri yer alan Avratpazarı’ndaki (bugünkü Haseki) sütundan bahsetmişti. Evliya Çelebi’nin anlatımına nazaran günümüzde artık yerinde olmayan bu sütunun zirvesinde kentte kıtlık yaşanmasını önleyen peri yüzlü hoş bir mermer heykel bulunuyordu.
Rivayete nazaran kıtlık anında heykelin feryadı bütün kuşları etrafında toplar ve yüz binlercesi yere düşerdi. Düşen bu kuşlar İstanbullu Rumlar tarafından toplanır ve tüketilirdi. Bu heykel, Hz. Muhammed’in doğumu esnasında mucizevi bir biçimde yıkıldı.
Evliya Çelebi’nin kitabında bahsettiği Çemberlitaş Sütunu’nun da kıtlığı önleyecek bir tılsım taşıdığına inanılırdı. Rivayete nazaran bu sütun Hz. Muhammed’in doğumuyla ziyan görse de vakit içinde tamir ettirilmişti. Sütunun doruğunda sığırcık halinde bir tılsım yer alıyordu. Bu kuş yılda bir kez kanat çırpıp haykırdığında bütün kuşlar gaga ve ayaklarıyla kente zeytin taşımakla yükümlüydüler.
DÜŞMANLARDAN KORUYOR, LEYLEKLER YUVA YAPAMIYORDU
Evliya Çelebi’nin anlatısında Markianos Sütunu, hükümdarın kızının mezarını karınca ve yılanlardan korumaktaydı. Altımermer’de bulunan yedi tılsımlı sütunun beşinin üzerindeki hayvan tasvirleri sayesinde İstanbul düşmanlardan korunur ve kentteki sistem devam ederdi. Tunçtan bir karasinek tasviri olan dördüncü ve sivrisinek tasviri olan beşinci tılsım, İstanbul’a sinek ve sivrisineklerin girmesini engelliyordu. Leylek tasviri olan altıncı tılsım, kente öteki leyleklerin yuva yapmasına mâni oluyordu.
Yedinci tılsım, tunçtan bir horoz tasviriydi. Bu horoz öttüğünde kentteki tüm horozlar ona eşlik ederler ve böylelikle müminleri kalkıp sabah namazına gitmeleri için uyandırırlardı. Bir kurt tasviri olan sekizinci tılsım ise İstanbul’daki koyunların güvenliğini sağlıyordu. Bu sayede koyunlar çobansız bir halde gezebilirdi.
TILSIMLI SÜTUN YIKILDI, VEBA YAYILDI
Evliya Çelebi’nin Altımermer’de bahsettiği son iki tılsım ise insan suretindeydi. Dokuzuncu tılsımda genç bir çift bulunuyordu ve çiftlerin ortalarına soğukluk girdiği vakit bu tılsım vesilesiyle barışacaklarına, hayatlarına keyifli halde devam edeceklerine inanılırdı. Onuncu tılsım ise tam aksine yaşlı bir ikili işaret eder ve problemli ilgilerin ayrılıkla neticelenmesine neden olurdu.
On birinci sütun, bir kâhin tarafından vebayı önlemek için tılsımlanmıştı. Bu sütun Sultan Bayezid tarafından yıktırılarak yerine hamam yaptırılmıştı. Sütunun yıkılmasından sonra Bayezid’in oğlu hayatını kaybetti, akabinde tüm İstanbul’da veba salgını başladı.
Bir ifritin tasvirini içeren on ikinci sütun kıtlığı önleyici bir güce sahipti. On üçüncü tılsımda ise Koncolos (Yunan, Bulgar, Türk ve Anadolu halk kültürlerinde kışları ortaya çıktığına inanılan, tüylerle kaplı bir yaratık) bulunuyordu. Çocukları korkutmak için icat edilmiş hayali bir varlık olan Koncolos’un bulunduğu on üçüncü tılsımı Evliya Çelebi ibret verici olarak tanımladı. Lakin tılsımın beşerler üzerinde nasıl bir tesir uyandırdığından bahsetmedi.
ŞEHRİ AKREP VE YILANLARDAN KORUYORDU
On dördüncü tılsım Ayasofya Camii’nin güneyindeki dört sütunda yer alan dört melek tasviriyle ilgiliydi. Melek heykellerinin her biri farklı tarafa bakıyordu. Cebrail, Mikail ve İsrafil’in baktığı istikametler tılsımın tesir alanını belirtiyordu. Buna nazaran tılsım meleklerin kanat çırpışlarıyla ortaya çıkar ve baktıkları istikamete etki ederlerdi. Cebrail doğuda bolluğa, İsrafil batıda kıtlığa neden olurken Mikail’in kanat çırpışı kuzeyde bir isyancıyı ortaya çıkartırdı. Azrail ise kıtlığın habercisiydi. Kalenin korunmasında ve kentin sisteminin sağlanmasında tesirli olduğu söylenen on beşinci tılsım, Atmeydanı’ndaki Milyonpar sütunundaydı.
On altıncı tılsım, I. Theodosius tarafından dikilen Mısır Dikilitaşı rivayete nazaran taşın üzerine bir kâhin tarafından çizilen yaratıklar kentin ve hükümdarların geleceğine ait haberler veriyordu. Evliya Çelebi’nin bahsettiği son tılsımlı sütun Yılanlı Sütun’du. Üzerinde üç başlı bir ejderha heykelinin bulunduğu bilinen bu sütun, yılan, akrep ve bütün zehirli hayvanları kentten uzak tutuyordu. Ancak bir başı koparılmış, hasebiyle tılsımın gücü zayıflamış olduğu için kenti yılanlar basmış, kalan öteki iki baş sayesinde kent başka ziyanlı hayvanlardan korunabilmişti.
Tılsımları kıssa ve tarih anlatımının bir kesimi olarak pahalandıran Sanat Tarihçisi Hayri Fehmi Yılmaz, Osmanlıların, Osmanlı öncesi kent tarihi hakkında pek bir şey bilmediğini, bildiklerinin pek de gerçek bir kaynağı olmayan Bizans çevirilerine dayandığını bu sebeple böylelikle bir hayali geçmiş yazıldığını söyledi.
“Modern öncesi tarih anlayışında bu türlü bir anlatı vardır. İstanbul çok büyük bir kent olduğu için çok lisanlı çok kültürlü çok geniş bir coğrafyanın merkezi pozisyonundaydı. Bundan ötürü dünyanın birçok yerindeki öyküler de İstanbul’a üşüşüyordu. İstanbul halkı da bunları dinliyordu ve farklı coğrafyadaki birçok kıssa bu formda İstanbul’da toplanmıştı” diyen Hayri Fehmi Yılmaz, bu kıssaların bir kısmının Osmanlıların oluşturduğunu bir kısmının da Akdeniz coğrafyası için söylenen kıssalar olduğunu belirtti.
‘HİKÂYELER ASLINDA ZİYAN GÖRMELERİNİ ENGELLİYOR’
Bahsedilen tılsımların kentin ortasında duran anıtlar olduğunu ve kent tarihinin değişik bir modülü olarak görüldüğüne dikkat çeken Hayri Fehmi Yılmaz, şu tabirleri kullandı:
“Evliya Çelebi bunları tılsım olarak tanımlıyor lakin açıkçası ben bunun kent kültürü açısından çok da kıymetli olduğunu düşünüyorum. Bir açıdan tılsım öyküsü bu anıtların korunmasını da sağlıyor. Bunlar işlevsel anıtlar değil. Örneğin kent surlarını kullanıyoruz işe yarıyor, kiliselerin bir kısmını mescide çeviriyoruz varlığını devam ettiriyor, sarnıçlar su için kullanıyoruz. Hasebiyle korunup yaşatılıyor. Fakat bu anıtlar o denli değil. Bunlar kentin ortasında durup direkt kimseye yararı olmayan yapıların varlığını devam ettirmesi için bu türlü tılsımlarla ilgili birtakım kıssalar anlatılıyor. Bu kıssalar aslında onların ziyan görmesine de pürüz oluyor. Bu da bir çeşit muhafaza kültürü üzere geliyor bana. Evliya Çelebi bir meddah üzere insanlara keyifli bir kıssa anlatmaya çalışıyor.”
‘BAZI KISSALARI İSTANBUL HALKINDAN DİNLEDİ’
Hikayelerin birçoğunu mitoloji olarak kabul edilmesinin ve varlıklı bir kent kültürünün kesimi olarak tanıtılması gerektiğinin altını çizen Hayri Fehmi Yılmaz, anlatılan öykülerin kimilerinin sonradan eklendiğine dikkat çekti.
“Bazıları Evliya Çelebi’nin gördüğü şeyler olmayabilir. Altı Mermerdeki anıtlar, Avrat Pazarı’ndaki bahsettiği tılsım aslında Evliya Çelebi periyodunda ortadan kalkmıştı. Münasebetiyle bunları muhtemelen İstanbul’un halkından dinledi” diyen Yılmaz, şu tabirleri kullanarak kelamlarını noktaladı: “Bu cins kıssalar evvelden beri vardır. Beşerler anlamadıkları harikulâde şeyleri makul anlaşılabilir bir kültüre oturtmak için bu türlü kıssalar anlatırlar. Birinci Çağ anlatıları kenti süslemek, meydanda bir odak noktası oluşturmak üzere manalar taşıyacak halde tasarlanmışlardı lakin Orta Çağ’da halkın kıssayla anlayacakları bir hale getirilerek kent tarihi yazıldı. Günümüzde kent tarihi hem tarihçilerin yazdığı hem de halkın anlattığı formda yaşar, bunu da unutmamak lazım.”
